عده ای بودند که این اعتقاد شیعه به غیبت امام زمان را فهمیدند و متوجه اهمیت آن در نزد شیعیان شدند و از این اعتقاد سوء استفاده کردند. اینان کسانی بودند که می دانستند که امامی غایب شده است و با استفاده از این اعتقاد مدعی شدند که آن امام غایب هستند. برای مثال می توان به این موارد اشاره کرد:
محمد جنپوری در هندوستان یکی از این دسته افراد است. او چون روایات راجع به امام زمان را می دانست، 313 نفر را جمع کرد و با کشتی به عربستان سعودی رفته در مکه در مسجد الحرام ادعای امام زمانی کرد. حکومت هم او را گرفت و از بین برد و یارانش هم متواری شدند.نکته دیگری که می توان به آن اشاره کرد این است که در دوران خلافت عباسی، چون آنان متوجه شده بودند که چطور می شود از اسم مهدی استفاده کرد، خیلی از فرزندانشان را مهدی و منتظر می نامیدند تا مردم را فریب دهند.
فرد دیگر غلام احمد قادیانی بود که در پاکستان جاسوس و کارگزار سفارت انگلیس بود. او هم ادعای مهدویت کرد و جاسوسی هایی کرد و جنگ هایی را به این اسم کرد و همه این جریانات به ضرر دین بود و هنوز هم عده ای در پاکستان از فرقه قادیانی هستند که پیروان فکری اویند.
محمد مهدی سودانی هم در شمال آفریقا مدعی مهدویت شد و پیروانی پیدا کرد و جنگ راه انداختند، مناطقی را هم گرفتند، اما نهایتاً قلع و قمع شدند.
از معاصرین غیبت کبری، کسی بنام محمد بن علی شلمقانی بود که وکیل امام در شهر قم بود و به سوء استفاده به مقامش افتاد و حضرت در نامه ای به حسین روح نوبختی اعلام برائت از او کردند و مدعیات او را باطل اعلام کردند.
حسین بن منصور حلاج هم که از عرفا بوده مدعی مهدویت شد و بعد از آن مدعی ربوبیت شد و سرانجام به دار مجازات آویخته شد.
علی محمد شیرازی که در سال 1265 ه ق اعدام شد، او هم مدعی مهدویت شد و یک زمینه فکری پیش آورد که هنوز انحرافاتی که او ایجاد کرد پا برجاست و چندین هزار نفر بر سر این اعتقادات در گمراهی هستند. شاید از لحاظ فکری خطرناک ترین گروهی که بر ضد اسلام و شیعه فعالیت می کنند طرفداران او باشند که در ابتدا به بابیه و سپس به بهائیه معروف شدند.
اگر در تاریخ قبل و بعد از عاشورا هم مراجعه کنیم، بعد از واقعه عاشورا به اسم مختار ثقفی بر می خوریم. او کسی بوده که در زمان امام حسین علیه السلام برعلیه یزید فعال بوده، حکومت هم او را دستگیر می کند، بصورتی که در زمان واقعه عاشورا در زندان بوده است و بعد آزاد می شود و به ظاهر برای خونخواهی امام علیه السلام قیام می کند. امام سجاد علیه السلام به او اجازه جهاد نمی دهند. او ناچار به نزد عموی امام «محمد حنفیه»، می رود و از او اجازه می گیرد و یک نامه جعلی از طرف او می نویسد و پیش سران قبیله ها می رود و می گوید که نماینده اوست. سپس مختار محمد حنفیه را بدون اطلاع خود او بعنوان مهدی به مردم معرفی می کند و از جانب او مردم را جلب می کند. مختار به محمد حنفیه گفته بود که چون تو پیرترین و با تجربه ترین از اصحاب هستی، می توانی رهبر باشی و زعامت امت را بر عهده بگیر. محمد حنفیه با او مخالفت می کند، و حتی به او می گوید امام من علی بن حسین علیه السلام است و هرچه که او بگوید انجام می دهم. از این اصرار مختار بر معرفی محمد حنفیه بعنوان مهدی، این نتیجه را می گیریم که تابعین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مهدی را می شناختند و احادیث او را شنیده بودند. بعد از مختار کیسان که غلام مختار بوده، اعلام می کند که محمد حنفیه غیبت کرده وداستان غیبت را از آنجا شروع می کند. هنوز هم عده ای بعنوان پیروان او هستند، که شیعیان سه امامی و یا «کیسانیه» نام دارند و امام چهارم آنها در غیبت است.
نتیجه ی طرح این بحث:
اول آنکه: تابعین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می دانستند که امام مهدی علیه السلام کیست و اهداف او چیست و جزئیات را شنیده بودند.
دوم اینکه: همین که عده ای ادعای مهدویت می کنند، نشانگر این است که این مساله یک واقعیت تاریخی است. وگرنه کسی در پی سوء استفاده از آن نبود. شاید برای بهتر روشن شدن مطلب گفتن این مثال خالی از لطف نباشد که، وقتی کسی می خواهد اسکناسی را جعل کند، اسکناس های اصلی و موجود را جعل می کند و اسکناسی که اصلاً وجود خارجی نداشته باشد را جعل نمی کند.
نواب خاص امام زمان علیه السلام:
امام زمان علیه السلام در سال 255 به دنیا آمدند و در سال 260 غیبت صغری شروع شد. در سال 329 هجری قمری، غیبت صغری تمام شد و غیبت کبری شروع شد و تا امروز که سال 1427 ه.ق. هست این غیبت 1098 سال به طول انجامیده. در زمان غیبت صغری امام علیه السلام 4 نایب خاص داشتند. وظیفه این افراد رسیدگی به امور شیعیان بر طبق نظر امام بود. اولین ایشان جناب ابو عمرو عثمان بن سعید عمروى بود که 5 سال نیابت داشته اند. ایشان وکیل امام هادی و امام عسکری هم بودند. نایب بعدی فرزند ایشان ابو جعفر محمد بن عثمان عمروى است که 40 سال نیابت داشته است و همچنین ایشان هم وکیل امام عسکری بودند که جزو آن گروه 40 نفری که به خدمت امام رسیدند در بدو تولد امام زمان، حضور داشتند.(داستان آن دربحث تولد امام مهدی علیه السلام گذشت.) نایب بعدی جناب ابوالقاسم حسین بن روح نوبختى بوده که ایرانی تبار بوده اند و 20 سال نیابت امام را داشته اند. جد ایشان در زمان منصور دوانقی بعنوان منجم دربار حدود سال 150 هجری وارد دربار حکومت اسلامی می شود. نایب چهارم جناب ابوالحسن على بن محمد سیمرى یا سَمُرى است که حدود 4 سال نیابت داشته است. و 6 روز قبل از وفاتش، امام زمان عجل الله تعالی فرجه شریف نامه ای (توقیعی) به او می نویسند و به او خبر از مردنش می دهند و به او می گویند که نیابت ما را به کسی نده چرا که خداوند غیبت تامه ما را خواسته. اگر کسی ادعا کرد که ما را اینگونه که تو روئیت می کنی روئیت می کند، دروغکو است. (اطلاعات بیشتر در این زمینه را در کتاب الاحتجاج طبرسى جلد 2 صفحه 193 ببینید.)
متن توقیع امام در بحارالانوار جلد 51 صفحه 361 حدیث 7 بدین شرح آمده است:
قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُکَتِّبُ قَالَ کُنْتُ بِمَدِینَةِ السَّلَامِ فِی السَّنَةِ الَّتِی تُوُفِّیَ فِیهَا الشَّیْخُ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیُّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فَحَضَرْتُهُ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِأَیَّامٍ فَأَخْرَجَ إِلَى النَّاسِ تَوْقِیعاً نُسْخَتُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیَّ أَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَ إِخْوَانِکَ فِیکَ (1) فَإِنَّکَ مَیِّتٌ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ سِتَّةِ أَیَّامٍ فَأَجْمِعْ أَمْرَکَ (2) وَ لَا تُوصِ إِلَى أَحَدٍ فَیَقُومَ مَقَامَکَ بَعْدَ وَفَاتِکَ (3) فَقَدْ وَقَعَتِ الْغَیْبَةُ التَّامَّةُ(4) فَلَا ظُهُورَ إِلَّا بَعْدَ إِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى ذِکْرُهُ وَ ذَلِکَ بوَصِیُّکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ لِلَّهِ أَمْرٌ هُوَ بَالِغُهُ وَ قَضَى فَهَذَا آخِرُ کَلَامٍ سُمِعَ مِنْهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُنکاتی در رابطه با توقیع حضرت به علی بن محمد سیمری که در 9 شعبان سال 329 ه ق صادر شده است:
ابو محمد حسن بن أحمد مکیث، روایت کرده وگفت: سالی که شیخ علی بن محمد سمری (قدس الله روحه) از دینا رفت من در شهر سلام بودم، وچند روز قبل از وفات او به محضرش شرفیاب شدم، توقیعی (نامه ای) را از حضرت [صاحب (عج)] ارائه داد، که عبارت آن چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم، ای علی بن محمد سمری، خداوند به برادران دینیات نسبت به تو اجر وپاداش وصبر عنایت کند، شما شش روز دیگر از دنیا خواهی رفت، کارهایت را سروسامان بده و به هیچکس پس از خودت وصیت نکن که جانشین تو گردد، چرا که غیبت دوم (طولانی) واقع شده است، و تا زمانی که خداوند اجازه ندهد، ظهور صورت نمی گیرد، وآن پس از مدت طولانی و سخت شدن دلها (سنگدلی) و پرشدن زمین از ستم است، برخی از شیعیان وپیروان من ادعا می کنند که مرا دیده اند، آگاه باش که قبل از خروج سفیانی و صیحهی [آسمانی] وکسی ادعای مشاهده ودیدن مرا کرد، دروغ گفته است، ولا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم، وی گفت: ما از این توقیع (نامه) نسخه برداری کردیم و از نزد او خارج شدیم، هنگامیکه روز ششم فرارسید نزد او باز گشتیم در حالیکه وی لحظات آخر عمر خویش را می گذراند، بدو گفته شد: پس از شما وصی تان کیست؟ گفت: خداوند هدفی دارد وبه آن می رسد واز دنیا رفت، واین آخرین سخنی بود که از او شنیده شد.
با این نکته که امام به او فرمودند که برای خود جانشینی معین نکن درواقع حضرت باب نیابت خاصه را بسته اند. و از این پس کسی به خواست خود به حضرت دسترسی نخواهد داشت. اما برخی از متفکرین شیعه در رابطه با عباراتی که بیانگر شرایط ظهور است (صیحه آسمانی و خروج سفیانی) و اگر کسی قبل از این علامات ادعا کند که من را دیده دروغگو است، به اشتباه افتادند و تشرفاتی را که صورت گرفته است زیر سوال برده اند. اما در طرف مقابل هم برخی که اعتقاد به این تشرفات دارند این توقیع را زیر سوال برده اند. مرحوم مجلسی در جلد 51 بحار در بحث غیبت این شبه را مفصلاً در چهار نکته آشکار کرده اند:
1. اول اینکه در روایات و ادعیه ایام غیبت، ما عبارت هایی را می بینیم که ما از خداوند تقاضا می کنیم که «خدایا امام زمان را به ما نشان بده». مثلاً در دعای عهد داریم: «اللهم ارنی الطلعت الرشیده و القرة الحمیده» یعنی خدایا آن نور بالغه خود و آن پسندیده را به ما نشان بده. در روایات دیگر هم داریم که در این دنیا و بعد از مرگ از خدا می خواهیم که او را ببینیم. اگر چنانچه تشرف امکانپذیر نبود، تقاضا کردن آن هم امر بیهوده ای است.
2. دانشمندان بزرگی از شیعه از قبیل علامه بحر العلوم، سید بن طاووس و مقدس اردبیلی (ره) صراحتاً مدعی تشرف به حضور امام عصر عج شده اند. و چون اینان را آدم های راستگویی می دانیم و همچنین این بزرگان نزد شیعیان هم شناخته شده بودند ما به تشرفات اعتقاد داریم.
3. مشاهده از باب مفاعله است. در این باب استمرار و دوطرفه بودن است. مجادله یعنی دو طرف بطور متقابل با هم جدل کنند. مثلاً وقتی در عربی می گویند شهدتُ یعنی من دیدم. اما وقتی می گویند شاهدتُ یعنی من دیدم، او هم مرا دید. امام در این توقیع می فرمایند اگر کسی بگوید من به خواست خودم امام را دیدم، دروغ گفته است. اما اگر کسی بگوید به اذن امام ایشان را دیدم، این مشکلی ندارد. تشرفات دانشمندان شیعی از این قبیل بوده است.
4. امام این نکته را برای جلوگیری از سوء استفاده هایی که امکان دارد بوجود آید بیان فرمودند یکی از مدعیانی که مدعی مشاهده بوده و بعد از خود فتنه هایی را بپا کرده است بعنوان مثال بررسی می کنیم تا درایت امام بیش از پیش روشن شود:
شیخ احمد احسائی 1142 هـ.ق از دنیا رفته و طلبه ای بوده که در نجف درس می خوانده است. بعلت مشقت هایی که کشیده اختلال حواس داشته و در هر شاخه ای از علم آن زمان چیزی می دانسته و همه آنها را به هم می بافته و عده ای را دور خود جمع می کند. شبه ای که او مطرح می کند این است که امام غائب یارانی دارد، که این بزرگان بخاطر بزرگی و عظمت و جلالشان در نزد خدا در مقامی قرار گرفته اند که یار امام می شوند. اما برخی هستند که آنقدر مقام روحانی دارند (منظورش خودش بود) که بدون اینکه امام زمان آنها را انتخاب کند، آنها بدون خواست حضرت خود به حضور حضرت می رسند. اسم این قضیه را رکن رابع ایمان گذاشت. یعنی اعتقاد به وجود چنین فردی را به سه رکن ایمان(توحید، نبوت و امامت) اضافه کرد و گفت هرکس که چنین اعتقادی نداشته باشد بی ایمان است. یعنی اینکه اگر کسی قدر منِ شیخ احمد را نشناسد و نداند که من چقدر مهم هستم و مقامم عظیم است، ایمان ندارد. و با سوء استفاده از آیات قرآن گفتند که منظور از«قریة ظاهره» در آیه 18 سوره سبا، که بحث آن در آینده خواهد آمد، همین رکن چهارم ایمان است. پیروان او به شیخیه معروف شدند. درواقع بعد از حدود 800 سال این فرد این بابی را که امام اشاره کرده بودند را شروع کرد. بعد ها هم شاگرد او این انحراف را ادامه داد.غیر از نواب خاص سه گروه دیگر از افراد در رابطه با امام زمان مطرح هستند: وکلا و سفرا، موالیان و نواب عام که بحث راجع به آنان در مطالب بعدی به تفضیل خواهد آمد. اما در اینجا تفاوت های عمده نواب خاص با این سه گروه را بررسی می کنیم:
1. نواب خاص را امام زمان با نامه معرفی می کردند. درواقع نایب خاص امام، منصوب از طرف خود امام است و به انتخاب امام تعیین می شد. در مقابل هیچ مرجعی نائب خاص نمی شود. حتی اگر آن مرجع سید طاووس یا علامه بحرالعلوم باشد. (که این بزرگواران اگر صدای امام را می شنیدند، آن را تشخیص می دادند)
2. این نواب خاص در هر زمان که می خواستند به خدمت حضرت می رسیدند. درواقع می دانستند حضرت در کجا هستند. این علم از محل امام، با این قضیه که عده ای از بزرگواران در زمان غیبت کبری به خدمت امام مشرف می شدند، تفاوت دارد.
3. نواب خاص با اینکه خود اهل فضل و دانش بودند و از دانشمندان شیعی بودند، هیچ نقشی در جوابگویی به سوالات مردم نداشتند. آنها فقط یک پستچی ساده بوده اند. لذا اگر در روایات کلامی از آنها نقل شده است می توان اِطلاق به کلام امام علیه السلام کرد، چرا که آنها هیچ چیز را از خود نمی گفتند. در مقابل الآن مراجع تقلید نظر خود را بیان می کنند. ممکن است درست یا غلط باشد. اما وظیفه مقلد تبعیت از این نظرات در فروع دین است.
سوال: محدوده ولایت فقهای شیعه بر مقلدین تا کجاست؟
جواب: در اول رساله عملیه نوشته شده است که کسی که به سن شرعی می رسد باید در فروع دین تقلید کند. منظور از فروع دین هم نماز، روزه، زکات، خمس، حج و از این باب است. یعنی ولایتی که فقهای شیعه دارند در همین حد فروع دین است. بنا به گفته صاحبان شریعت، در فروع دین، اگر شخص تخصص کافی نداشته باشد، باید برود از عالم آن تقلید کند. در سایر موارد غیر از فروع دین تقلید و تبعیت جایز نیست. در بحث های آینده با استناد به آیه59 سوره نساء، بیان خواهیم کرد که کسی جز معصوم نمی تواند ادعای حکومت اسلامی را بکند. همچنین در مطالب بعدی مفصلاً راجع به بحث مراجع عام با استناد به قرآن خواهیم پرداخت.
